Sogyal Rinpoche

WANNEER TIJDENS HET STERVEN de grondluminescentie daagt, zal een ervaren beoefenaar volledig gewaar blijven en ermee versmelten, en zo bevrijding bereiken. Maar als we er niet in slagen de grondluminescentie te herkennen, krijgen we te maken met de volgende bardo, de helder stralende bardo van dharmata.

Die beoefeningen kunnen nooit, onder geen enkele omstandigheid, met succes gedaan worden behalve met de instructies en begeleiding van een bevoegd meester, en wanneer de verbinding met en de gelofte aan deze meester volkomen zuiver zijn gehouden.

Het Sanskriet woord dharmata, in het Tibetaans chö nyi, betekent de intrinsieke natuur van alles, de essentie van de dingen zoals ze zijn. Dharmata is de naakte, ongeconditioneerde waarheid, de natuur van de werkelijkheid, of de ware natuur van alles wat verschijnt en bestaat. Wat hier besproken wordt, is van fundamenteel belang om de natuur van de geest en de natuur van alles te kunnen begrijpen.

Het einde van het oplossingsproces en het dagen van de grondluminescentie hebben een volledig nieuwe dimensie geopend, die zich nu voor ons begint te ontvouwen. Dit proces is goed te vergelijken met de manier waarop de nacht in de dag verandert. Het laatste stadium van het oplossingsproces van het sterven is de zwarte ervaring van de fase van ‘volledig bereiken’. Deze fase wordt beschreven als ‘een hemel die door duisternis is versluierd’. Het verrijzen van de grondluminescentie is als de helderheid in de lege hemel, vlak voordat de dag aanbreekt. Geleidelijk begint nu de zon van dharmata in al zijn pracht op te komen en verlicht dan de contouren van het landschap in alle richtingen. De natuurlijke straling van rigpa manifesteert zich spontaan en schittert fel als energie en licht.

Net zoals de zon opkomt in die heldere en lege hemel, zo zullen de lichtgevende verschijnselen van de bardo van dharmata allemaal verrijzen uit de allesdoordringende ruimte van de grondluminescentie. De naam die we geven aan dit vertoon van geluid, licht en kleur is ‘spontane aanwezigheid’, want het is altijd en inherent aanwezig binnen de uitgestrektheid van ‘oorspronkelijke zuiverheid’, die zijn grond is.

Wat hier in feite plaatsvindt, is een proces van ontvouwen, waarin de geest en zijn fundamentele natuur geleidelijk steeds meer manifest worden. De bardo van dharmata is één fase in dat proces. Want via deze dimensie van licht en energie ontvouwt de geest zich vanuit zijn zuiverste staat, de grondluminescentie, tot zijn manifestatie als vorm in de volgende bardo, de bardo van wording.

Het is naar mijn mening erg veelzeggend dat volgens de moderne natuurkunde materie, als je haar onderzoekt, een zee van energie en licht blijkt te zijn. ‘Materie is als het ware gestold of bevroren licht… alle materie is licht dat gestold is tot bepaalde patronen, die zich heen en weer bewegen met gemiddelde snelheden die geringer zijn dan de snelheid van het licht’, merkt David Bohm op. In de moderne natuurkunde wordt licht ook op meerdere manieren geïnterpreteerd: ‘Het is energie en het is ook informatie – inhoud, vorm en structuur. Het is het potentieel voor alles.’1

De bardo van dharmata heeft vier stadia en elk daarvan biedt opnieuw een mogelijkheid voor bevrijding. Als de ene mogelijkheid niet wordt benut, zal het volgende stadium zich ontvouwen. De uitleg die ik hier van deze bardo geef, vindt zijn oorsprong in de Dzogchen-tantra’s. Hierin staat dat alleen door de speciale gevorderde beoefening van stralende helderheid, tögal, de ware betekenis van de bardo van dharmata echt begrepen kan worden. De bardo van dharmata heeft daarom een veel minder prominente plaats in andere cycli van onderricht binnen de Tibetaanse traditie over de dood. Zelfs in het Tibetaanse dodenboek, dat ook tot het Dzogchen-onderricht behoort, komt de volgorde van deze vier stadia alleen impliciet, enigszins verhuld, voor en niet op deze heldere en gestructureerde manier

Of nu het zuivere visioen van de boeddhafamilies en hun wijsheden zich manifesteert of het onzuivere visioen van de aggregaten en negatieve emoties verrijst, in hun fundamentele natuur zijn ze intrinsiek hetzelfde. Het verschil ligt in hoe we ze herkennen, en of we herkennen dat ze voortkomen uit de grond van de natuur van de geest als de verlichte energie ervan.

Als grijpen naar een zelf deel wordt van de ‘waarneming’, is dit de manier waarop de verschijnselen van de bardo van dharmata worden getransformeerd, een ‘vaste vorm’ krijgen zou je bijna kunnen zeggen, tot de verschillende grondslagen van begoocheling van samsara.