Puške, mikrobi i čelik: Sudbine ljudskih društava

Jedna druga vrsta objašnjenja navodi neposredne činioce koji su Evropljanima omogućili da ubijaju ili pobeđuju druge narode – a to su naročito evropske puške i topovi, zarazne bolesti, čelične alatke i manufakturni proizvodi. Takvo objašnjenje je na pravom putu jer su ti činioci dokazivo bili neposredno odgovorni za evropska osvajanja. Međutim, ova hipoteza je nepotpuna jer i dalje nudi samo najbliže (površinsko) objašnjenje koje identifikuje neposredne uzroke. Ona iziskuje traganje za izvornim uzrocima: zašto su Evropljani, a ne Afrikanci ili američki starosedeoci, bili oni koji su na kraju imali puške, najopasnije mikroorganizme i čelik?

Dakle, napokon možemo da preformulišemo pitanje o nejednakostima savremenog sveta na sledeći način: zašto se ljudski razvitak odvijao tako različitim brzinama na raznim kontinentima? Te nejednake brzine predstavljaju najširi istorijski obrazac i predmet su moje knjige

„Koji je razlog da ste vi belci stvorili tolike tovare i doneli ih na Novu Gvineju, dok smo mi crni ljudi imali tako malo vlastitog tovara?“

Koji je razlog da ste vi belci stvorili tolike tovare i doneli ih na Novu Gvineju, dok smo mi crni ljudi imali tako malo vlastitog tovara?“

Lima pasulj, lubenica, krompir, plavi patlidžan i kupus spadaju u mnoge druge poznate biljne kulture čiji su divlji preci bili gorki ili otrovni, a čije su ponekad slatke jedinke, mora biti, rasle oko mesta na kojima su drevna tumarala vršila nuždu.

Danas zemlje s dugim istorijatom poljoprivrede i državne uprave kao jednog od plodova poljoprivrede imaju više prihode po glavi stanovnika nego zemlje s kratkom poljoprivrednom prošlošću i odskorašnjom državnom upravom, čak i kada ekonomisti unesu korekcije usled drugih promenljivih veličina. Posledice dužine poljoprivredne prošlosti veoma su velike.

Odgovor je vrlo neravnomerna raspodela u svetu životinjskih i biljnih vrsta koje je moguće pripitomiti. Te pripitomljive vrste bile su koncentrisane u devet međusobno nezavisnih područja iz kojih poljoprivreda vodi poreklo. Iz tih kolevki poljoprivreda se širila u druge oblasti, brže osom istok–zapad nego osom sever–jug. Kao ishod ovakvog istorijata poljoprivrede, razna područja sveta imala su po dužini trajanja vrlo različita iskustva sa složenim institucijama društava uređenih u državu. Državna uprava sa svojim pratećim ustrojstvima postoji već četiri hiljade godina u Grčkoj i Kini, ali svega tridesetak godina u nekim delovima Nove Gvineje.

Što će reći da je ishodišni uzrok složenih institucija poljoprivreda, iz koje su proistekle gusto naseljene sedelačke zajednice i viškovi hrane pogodne za skladištenje. Viškovima hrane moguće je prehranjivati ljude koji ne proizvode hranu, ali su specijalizovani za određene delatnosti,

u drevno doba, veliki deo Plodnog polumeseca i istočnog Sredozemlja, uključujući i Grčku, bio je obrastao u šume. Paleobotaničari i arheolozi objasnili su kako se taj region od plodne šumovite zemlje pretvorio u erodirano zemljište pod makijom ili pustinju. Njegove šume bile su krčene radi zemljoradnje, sečene su radi drvene građe, ogrevnog drveta ili proizvodnje gipsa. Zbog male količine kišnih padavina, te otuda i niske primarne produktivnosti (srazmerne kišnim padavinama), obnavljanje vegetacije nije moglo da ide ukorak sa uništavanjem, a naročito zbog preterane ispaše mnogobrojnih koza. Sa uklanjanjem drvnog i travnatog pokrivača, nastupila je erozija, a u dolinama se taložio mulj, dok je u sredini sa malom količinom kišnih padavina navodnjavana poljoprivreda dovodila do gomilanja soli. Ti procesi, koji su započeli u neolitu, produžili su se do novog doba.

Četvrti i poslednji niz činilaca čine razlike u veličini kontinenta ili u ukupnom broju stanovnika. Veća teritorija ili brojnije stanovništvo znače više potencijalnih izumitelja, više konkurentskih društva, više inovacija dostupnih za usvajanje – i veći pritisak da se one usvoje i sačuvaju, jer će konkurentska društva eliminisati ona društva koja to ne učine.