Xalqlar və kütlə psixologiyası

Bəşəriyyət ölü ideyalardan və ölü tanrılardan daim möhkəm yapışıb, qopmaq bilmir.

Hər hansı bir xalqın öz təsisatını, etiqad və incəsənətini yaratması üçün o, ilk növbədə, öz ruhunu dəyişməlidir; öz sivilizasiyasını başqasına ötürməsi üçün isə o, həm də öz ruhunu verməyə hazır olmalıdır.

Vestminsterdə iclaslarda ­iştirak ­etdiyim əlli il ərzində mən, bir çox nitqlərə qulaq asmışam. Həmin nitqlərdən yalnız bəziləri fikrimi dəyişdirməyə məcbur edib, lakin onlardan heç biri qərarımı dəyişdirə bilməyib”.

Cazibə hər cür hökmranlığın ən əzəmətli səbəbini təşkil edir; tanrılar, krallar və qadınlar, onsuz heç vaxt hökmranlıq edə bilməzdilər.

Zaman yeganə həqiqi yaradıcı və yeganə böyük dağıdıcıdır

Öz şəxsi təhlükəsizliklərinə toxuna bilən, həqiqətən cəmiyyət üçün ən təhlükəli sayıla bilən cinayətlərə qarşı amansız olan iclasçılar, böyük həvəsin təsiri altında törədilən cinayətlərə qarşı yumşaq davranırlar. Öz uşağının ölümündə günahlandırılan və yaxud özünü başdan çıxarıb və sonra da tərk edən məşuqunun üzərinə kükürd turşusu tökən qızlara qarşı çox nadir hallarda sərt ola bilirlər. Bütün bu hallarda andlılar, həmin cinayətlərin cəmiyyət üçün elə də böyük təhlükə təşkil etmədiyini instinktiv olaraq başa düşürlər və ölkədə tərk edilmiş, atılmış qızları himayə edən qanunların yoxluğu şəraitində, qisaslarını bu yolla almalarını ziyandan daha çox, faydalı hesab edirlər, belə ki, bunu zərif cinsi özünə məftun edib, sonra da tərk edənlər üçün xəbərdarlıq kimi dəyərləndirirlər.

Ötəri qeyd edək ki, cinayətlər arasındakı bu fərqlər, hansı ki, andlılar instinktiv olaraq müəyyən edirlər, onları cəmiyyət üçün təhlükəli, özləri üçün isə ­təhlükəsiz hesab edirlər, ədalətsiz də hesab oluna bilməz. Cinayətlə bağlı qanunların əsas məqsədi, əlbəttə, cəmiyyəti təhlükəli cinayətkarlardan müdafiə etməkdən ibarətdir, heç cür onlardan qisas almaqdan yox. Amma bizim cinayət məcəllələri, ələlxüsus da hakimlərimiz, hələ də qədim ibtidai hüququn hədəfi ruhuna kökləniblər və “vindicta” (intiqamçı, qisasçı) termini tərəflərindən demək olar ki, hər gün işlədilir.

r. Yalan, şübhəsiz, məsumanə, amma bütün hallarda yalandır.

Ayrı-ayrı şəxslərin xarakterləri bütün ömrü boyu yalnız romanlarda dəyişilməz qalır; əslində isə mühitin yekrəngliyi xarakterlərin yalnız yekcinsliyi görüntüsünü yaradır. Başqa bir yerdə artıq qeyd etmişdim ki, hər bir mənəvi təşkilat özündə xarakterin müəyyən təmayüllərini daşıyır, ətraf mühitdə qəfil dəyişiklik baş verən kimi, onlar həmin anda öz mövcudluqlarını büruzə verirlər

Xoşbəxtlik zahiri şəraitdən çox az asılıdır, o, daha çox ruhumuzun vəziyyətindən asılı olur. Q

Kompasını itirmiş və taleyini küləklərin öhdəsinə buraxan gəmi tək müasir insan da özünü məkanlarda hadisələrin taleyinə buraxıb, halbuki o tanrılar tərəfindən məskunlaşdırılmış və hər şeyi düşünən bilik indi oranı səhralığa çevirib. Çox təəssüratlı və olduqca dəyişkən, artıq heç bir maneə tərəfindən qarşısı alına bilməyən kütlə, görünür, ən qudurğan anarxiya ilə ən kobud istibdad arasında daim tərəddüd etməyə məhkum edilib.