Әбу Насыр Әл-Фараби Х

mevi. XVII +170 S. 8 «Ankara Universitesi Dil ve Tarih – Cografya Fakultesi Yayinlari: 188»

76. Ulken, Hilmi

Әл-Фараби шығармаларының тізімін Байхаки, ибн Усайбиа, Омар Фаррух, М. Хортен, Ф. Дитерици, М. Штайншнейдер және басқалардың еңбектерінен ұшыратамыз. Фараби мұрасын зерттеуші көрнекті өзбек философ-ғалымы М.М. Хайруллаевтың айтуынша, ойшыл бабамыздың шығармаларының барынша толық тізімін, яки 160-тай еңбектің атауын түрік ғалымы А. Атештің еңбектерінен табасыз. Әл-Фараби трактаттарының қолжазбаларын Каир, Дамаск, Бейрут, Ыстамбұл, Лейден, Париж, Мадрид, Лондон, Тегеран, Нью-Йорк және басқа да қалалардың кітапханаларынан кездестіруге болады. Бұлардың арасында "Әріп кітабы", "Субстанция туралы сөз", "Заңдар жайлы кітап", "Логиканың қысқартылған үлкен кітабы", "Философияны меңгеруге дайындық", "Музыка туралы үлкен кітап", "Физика негіздері", "Птоломейдің "Әлмагесіне" түсіндірмелер", "Ғылымдардың жіктелуі жайлы сөз", "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы", "Азаматтық саясат","Бақытқа жету туралы" еңбектері бар.

Әлемнің философиялық тұжырымдамасын Әл-Фараби өзінен бұрын пайда болған дәстүр бойынша метафизика терминімен атайды. «Философия» деп, мәнісінде «Бірінші философия» деп Аристотель тап осындай баршылық туралы ілімді санайды. Бұл ілім оның «Метафизикасында» (метафизика – «физикадан кейін») баяндалған. Аристотель өмірдің бастамаларына, принциптері мен себептеріне болмысқа және ойлауға қатысты бастамаларды жатқызады. Метафизика – бұл болмыс пен билік принциптері жайлы білім.

Аристотельдің артынан ере отырып, Әл-Фараби метафизиканы «көркемделген ғылым» деп атады, ол бірінші философияға теологиялық пәні болып табылатын жоғарғы физикалық нақтылықты жатқызады (Құдай жайлы ғылым; терминді Аристотельдің өзі енгізген болатын), Әл-Фараби қысқаша метафизиканың логика-гносеологиялық аспектісін оның жеке бөлігі ретінде бөліп алып, онтологиядан бөлек қарастырады.