Қазақ дәптері

Көбік сөзге қайсыбір қосыла алман,

Зұлымдықтың ызғары өсіп алдан,

Абайды да сабаған өзімізбіз,

Махамбеттің басын да кесіп алған...

Алсаң енді біздерді қыспаққа алғын,

Мен де жауды келеді түстеп қалғым.

Сәкен менен Ілияс, Бейімбетті

Өз халқының жауы деп ұстатқан кім?

Есенбай Дүйсенбайұлынмен осы кезге дейін жөнді

сақалы беліне түскен анекдот

Өлу қиын емес қой, көму қиын,

Өзіңнен де, өйткені, табыт қымбат!

Өлу қиын емес қой, көму қиын,

Өзіңнен де, өйткені, табыт қымбат!

Қазағымның бай тіліне

Тәңірімдей сыйындым!

«Жыланның ұрғашысын қазақтар не дейді? Мысықтың баласын ше? Барыстың «әйелі» қазақша қалай болады? Баласы ше? Қасқырдың ұрғашысын қазақтар қалай атайды?» Әрине, мен көбісін білмеймін. Бәкең мәз болып, миығынан күліп, сәнді галстугін түзеп қойып, шыт жаңа костюміндегі болар-болмас қылшықты саусағының ұшымен шертіп, сілкіп тастап, маған асықпай-саспай түсіндіреді: мәлике, мәулен, таутан, алан, құртқа.

Шетелден кірген сөздердің бәріне бірдей ретті-ретсіз неологизм, балама іздеп әуре болудың еш жөні жоқ. Ол тек тілді шұбарлайды, лайлайды, көмескілендіреді, анекдот, мазаққа айналдырады. Мүсірепов айтқан «тілбұзаризмге» әкеледі. Жаңа сөз жасаймыз деп, барымыздан айырыламыз, жұрттың әрі-сәрі қылып, ана тілінен бездіреміз.

Сөз атаулының бәріне балама іздеу қазаққа сор болды. Ойпырмай, стюардесса, компьютер, балкон, эшелон, тангенс, функция, хлорофил сынды сөздерге ұлттық балама іздеудің не қажеті бар? Олар қазақта болмаған қой. Тұрмыс-салтында, әдет-ғұрпында, түйсік-түсінігінде, күнделікті қолданыста болмаған сөзге я ұғымға қазақша атау іздеп, бас қатыру керек пе? Жоқ, байқаймын, бұл мәселеде қазаққа уәж жүрмейді. Ол дүниежүзі мойындаған «паспортқа» бір емес, үш балама табады: төлқұжат, төлтұмар, төлайғақ. Үшеуі де ақылға сыяды. Бірақ солардың қайсысын қалың қазақ қолданып жүр? Паспорт деп жүре береді.

«Лүпілің қанша?» деп ешбір қазақ емші-дірігері сұрамайды. Бәрібір «пульс» дейді. «Мен саған бір жылтетпе айтып берейін» деп қазақ және де айтпайды. Бұрынғыша «эпизод» дейді. «У него изменился имидж» дегенді «оның беделі өзгеріп кетті» деп қазақшалай алмайсың (өйтіп тек біздің депутаттар ғана сөйлеуі мүмкін). Энциклопедияны «мағлұматнама» деп айтқан қазақты әлі күнге кездестіргем жоқ. «Медбике» дегенді естуім бар, ал «хайрияға» жол болсын. Сол сияқты қазақ налығанда «импульс жоқ» деу мүмкін, бірақ «күштемем жоқ» деп, әй, айта қоймас-ау. «Мейрамханаға» құлақ үйреніп келе жатыр еді, бірде Мұз-ағаң (Әлімбаев) маған қоңырау шалды. «Әй, Гера, – деді. – Екеуіміз ресторанға барып, тамақ іштік делік. Сонда оның несі мейрам? Сондықтан мен ресторанды «думанхана» деп аудардым. Онымды Қадыр қостады. Ол да «думанхана» деп жазды. «Ендеше мен де «думанхана» деп жазайын». «Иә, жазып ал». Дәптеріме жазып алдым, бірақ іле-шала ойланып қалдым. Тамақ ішеміз деп, Мұз-ағаң екеуіміз ресторанға бардық делік. Сонда несі думан? Мейрамдатпай-ақ, думандатпай-ақ ресторанға басымызды сұқсақ болмас па?