Will Durant

Bu felsefî geometriyi, aksiyomlar, tanımlar, teoremler ve doğrulamaların; şah, fil, at, piyon gibi oynandığı uydurma bir satranç oyununa benzeterek kendimizi avutmaya çalışıyoruz. Spinoza’nın yalnızlığını gidermek için îcât edilmiş, tek başına oynanan bir mantık oyunu gibi görmeye kalkıyoruz. Düzen zihinlerimizin işine gelmez. Biz, hayâl gücümüzün dağınık çizgilerini izlemek isteriz, felsefemizi de tehlikeli bir biçimde hayâlimizin ürünleriyle örmeye çalışırız. Ama Spinoza’yı zorlayan bir tek istek vardı: Dünyanın dayanılmayacak karmaşasını düzene koymak, bir birlik durumuna getirmek. Güney’in güzelliğe tutkunluğu yerine, Kuzey’in hakikate açlığı vardı onda; Spinoza’nın sanatçı yanı, bir düşünce düzeni kurup ona tam bir simetri ve biçim verecek olan mimarlıktı yalnızca.

“Tanrı’nın yardımından anladığım, doğadaki duran ve değişmeyen düzen ya da doğal olayların ‘zinciri’dir. Doğanın evrensel yasalarıyla Tanrı’nın sonsuzca var olan buyrukları birdir, aynı şeydir. Nasıl ki, bir üçgenin yapısı, üç açısının toplamının, iki dik açının toplamına eşit olmasını gerektirirse, Tanrı’nın sonsuz yapısı da, her şeyi aynı zorunluluktan ve aynı şekilde yaratır.”

Daire yasasının bütün dairelerle olan ilişkisi neyse, Tanrı’nın da dünya ile olan ilişkisi odur. Cevher gibi, Tanrı da arızî zincir ya da süreçtir, her şeyin ardındaki şarttır, dünyanın yasası ve yapısıdır.

“Doğada herhangi bir şey bize gülünç, saçma ya da kötü gelirse, bunun nedeni nesneler üstünde yalnızca sınırlı bilgi sahibi olmamızdır; doğanın bir bütün olarak düzeni ve tutarlılığını bilmediğimizdendir; her şeyin kendi aklımızın buyruklarına göre ayarlanmasını istediğimizdendir. Aslında aklımızın kötü dediği şey, evrensel doğanın düzen ve yasaları bakımından kötü değildir. Yalnızca, ayrı olarak düşündüğümüz kendi varlığımızın yasaları bakımından kötüdür. İyi ve kötü sözcükleriyse, tek başlarına ele alındıklarında kesin hiçbir şey anlatmazlar. Çünkü tek ve aynı şey, aynı zamanda hem iyi, hem kötü, hem de hiçbiri olabilir. Sözgelişi, müzik üzüntülü kişiye iyi gelir, yas tutanlara kötü, ölüler içinse anlamsızdır.”

Tanrı’ya görme, işitme, gözlemleme, istekte bulunma gibi nitelikleri yüklemediğimi söylediğiniz zaman, bundan çıkardığım, adı geçen niteliklerle açıklanan şeylerden daha yüksek mükemmellik olmadığına inandığınızdır. Buna şaşmıyorum. Çünkü öyle inanıyorum ki, bir üçgen dile gelseydi, o da aynı şekilde Tanrı’nın tam bir üçgen olduğunu söylerdi, daire de Tanrısal yaradılışın tam bir daire olduğunu söylerdi. Böylece, herkes kendi niteliklerini Tanrı’ya yansıtmak ister.

“Her şey kendi içinde olduğu sürece, kendi varlığı içinde durmaya çabalar. Ve bir şeyin kendi içinde olduğu süre, kendi varlığı içinde durma çabası da, o şeyin asıl özünden başka bir şey değildir.” Bir şeyin kendi içinde durmasını sağlayan güç, o varlığın çekirdeği ve özüdür. Her içgüdü, doğanın, bireyi korumak için geliştirdiği bir araçtır. Zevk ve acı bir içgüdünün tatmin edilmesi ya da engellenmesidir. Bunlar isteklerimizin nedenleri değil, sonuçlarıdır. Nesneleri bize zevk verdiği için istemeyiz, onları istediğimiz için bize zevk verirler; onları istememiz de istemek zorunda olduğumuzdandır.
Dolayısıyla, özgür istem diye bir şey yoktur; sağ kalma zorunluğu içgüdüyü, içgüdü isteği, istek de düşünceyi ve eylemi belirler. “Zihnin kararları, türlü eğilimlere göre değişen isteklerden başka bir şey değildir.” “Zihinde salt ya da özgür istem yoktur; ama zihnin şu ya da bu şeyi istemesini belirleyen nedeni başka bir neden, bu nedeni de başka bir neden belirler; böylece sonsuza kadar gider.

“İnsanların kendilerini özgür düşünmelerinin nedeni, isteklerinin bilincinde olmaları, ama bu isteğe yol açan nedenleri bilmemeleridir.” Spinoza, özgür istem duygusunu, uzayda giderken kendi yolunu belirleyen ve düşeceği yeri ve zamanı seçen bir taşın düşüşüyle karşılaştırmaktadır.

“Anlama çabası, erdemin ilk ve tek temelidir.” Bundan daha basit ve tam Sokratçı hiçbir şey olamaz.

Ama insanlar arasında, karşılıklı ihtiyaç, karşılıklı yardım doğurduğundan, güçlerin bu doğal düzeni, hakların ahlâksal düzenine dönüşmektedir. “Yalnızlık korkusu bütün insanlarda olduğundan, kimse yalnızken kendini koruyamayacağından ve hayat için gerekli şeyleri elde edemeyeceğinden, insanlar yaratılıştan toplumsal örgütleşmeye eğilirler.”

Çünkü her başarı sonraki yenilgilerin iğnesini biler.