Rolf Dobelli

Koqnİtİv dİssonans

(Fərdin psixi diskomfort vəziyyəti)

Kiçik yalanların köməyilə biz özümüzü

necə sakitləşdiririk

Məntiqi yanlışlıq üçün ən geniş yayılmış bariz mi­sallardan biri Ezopun “Tülkü balası və üzüm” təmsili ola bilər. Ac tülkü yetişmiş gilələri olan üzüm salxımını görüb ağaca çıxmaq istədi, lakin bacarmadı. Kor-peşman çıxıb gedəndə öz-özünə dedi: “Salxımlar hələ yetişməyib!”

İnsanlar da belədir. Bir çoxları qabiliyyətlərinin ol­maması ucbatından müvəffəqiyyət əldə et­mə­yən­də şəraiti və vəziyyəti təqsirləndirirlər.

Tülkünün başına gələn bu xoşagəlməz təzadı (dissonans) üç üsulla yüngülləşdirmək olar: a) o, üzüm salxımına başqa üsullarla çıxmağa cəhd edə bilərdi; b) o bunun üçün kifayət qədər qa­biliy­yətinin olmamasını etiraf edə bilərdi; c) o, işə mü­na­sibətinə yenidən baxa bilərdi.

Axırıncı halda söhbət koqnitiv dissonansın (mən­tiqi ziddiyyətin) həll edilməsindən gedir.

Sadə bir misal çəkək. Tutaq ki, siz özünüzə avtomobil almısınız və tezliklə etdiyiniz seçimdən peşman olursunuz: maşının mühərriki səs eləyir, oturacaqlar rahat deyil və s. Bəs seçiminiz nə olacaq? Siz maşını ona görə qaytarmırsınız ki, bu səriştəsizliyinizin əyani sübutu ola bilərdi. Bundan başqa satıcının özü də maşını satdığı qiymətə geri götürməyəcəkdi. Belə olanda siz özünüzə təlqin edəcəksiniz ki, səs-küylü mühərrik və narahat oturacaqlar sizin sükan arxasında yatmamağınız üçün xüsusi olaraq təyin olunub, deməli, çox etibarlı bir maşın almısınız. Siz yenidən öz seçiminizdən razı qalacaqsınız.

Dİskauntun hİperbolİk səvİyyəsİ

et­­məmişdim (xalq təsərrüfatı fakültəsini bitirib sa­hibkarlıqla məş­ğul olurdum), buna baxmayaraq, iki romanımı nəşr etdirmişdim. Bu isə necə de­yər­lər, bəs edirdi.

Overconfidence”, yəni özünə yüksək inam

Həmişə bütün planlarınızda pessimist ssenaridən çıxış edin (yəni işin pis tə­rə­fini düşünün, xeyiri həmişə sizindir).

Əgər 50 milyon insan ağılsız hə­rəkətləri təkrar edərsə, o heç vaxt həqiqətə çev­ril­mə­yəcək”

məhz onların dramatikliyinə reaksiya verməyə vərdiş edib.

Beyin hadisələrin statistik qiymətləndirilməsinə deyil,

Yaxşılaşmaqdan öncə, daha da pisləşmək tə­lə­sini “confirmation bias” (yəni öz inamlarını yanlış təsdiq etmənin) oyun variantıdır. Öz işindən heç bir xəbəri olmayan

Sahibkarlar, nikaha daxil olmağı arzu edən insanlar kimi, inanırlar ki, onlar statistik gös­tə­ri­ci­lər­dən kənara çıxırlar.